E-papierosy pod lupą - nowe zagrożenie dla płuc

E-papierosy i urządzenia do waporyzacji od lat funkcjonują w świadomości społecznej jako „bezpieczniejsza alternatywa” dla papierosów tradycyjnych. W reklamach podkreśla się brak spalania czy mniejszą ilość substancji smolistych, co dla wielu użytkowników staje się argumentem za ich regularnym stosowaniem. Tymczasem medycyna pokazuje wyraźnie, że inhalowanie podgrzanych mieszanin chemicznych wcale nie jest obojętne dla zdrowia — a w pewnych okolicznościach może prowadzić do poważnych i gwałtownych uszkodzeń płuc. Jednym z takich powikłań jest EVALI, czyli ostre uszkodzenie płuc związane z używaniem e-papierosów lub produktów do wapowania. Chorobę tę opisano oficjalnie w 2019 roku, kiedy w Stanach Zjednoczonych pojawiła się fala nagłych, często ciężkich przypadków niewydolności oddechowej u młodych osób.

Dziś wiemy już znacznie więcej o mechanizmach, które prowadzą do rozwoju EVALI, wiemy też, jakie zmiany widoczne są w obrazowaniu radiologicznym, jak przebiega leczenie i jakie mogą być długotrwałe konsekwencje choroby. Wciąż jednak brakuje świadomości, że tzw. „wapowanie” nie jest procesem neutralnym dla zdrowia, a e-papierosy — wbrew przekonaniu wielu osób — nie stanowią produktu bezpiecznego.

CZYM WŁAŚCIWIE JEST EVALI?

EVALI (e-cigarette or vaping product use–associated lung injury) to ostre lub podostre uszkodzenie płuc występujące u osób, które w ostatnich tygodniach lub miesiącach używały e-papierosów bądź innych produktów do wapowania. Choroba nie jest zakażeniem. Nie wywołuje jej wirus, bakteria ani grzyb, choć objawy na pierwszy rzut oka często przypominają infekcję — pacjenci uskarżają się na narastającą duszność, kaszel, ból w klatce piersiowej, a także gorączkę, ogólne złe samopoczucie i poty. W wielu przypadkach dołączają się również nudności, wymioty czy biegunka. Objawy są na tyle niespecyficzne, że EVALI bywa mylone z grypą, COVID-19 lub zapaleniem płuc. Dopiero szczegółowy wywiad oraz charakterystyczny obraz w tomografii komputerowej pozwalają wysunąć właściwe podejrzenie.

SKALA PROBLEMU — OD USA PO POLSKĘ

Najlepiej udokumentowane przypadki pochodzą ze Stanów Zjednoczonych, gdzie do początku 2020 roku zgłoszono ponad 2800 hospitalizacji związanych z EVALI. Niemal 70 pacjentów zmarło. Dane z okresu największej zapadalności pokazały, że zdecydowana większość chorych miała mniej niż 35 lat, dominowali mężczyźni, a około 80% osób stosowało produkty zawierające THC. W wielu płynach, zwłaszcza tych kupowanych z nielegalnych źródeł, wykrywano octan witaminy E — gęstą, oleistą substancję, która okazała się jednym z głównych czynników ryzyka.

W Polsce odnotowuje się stosunkowo niewiele przypadków EVALI, choć specjaliści zgodnie podkreślają, że problem może być niedoszacowany. Do 2020 roku opisano kilka poważnych zachorowań u młodych dorosłych, a w odpowiedzi Główny Inspektorat Sanitarny wprowadził obowiązek raportowania podejrzeń EVALI przez szpitale. Do mniejszej liczby zgłoszeń może przyczyniać się fakt, że nielegalne kartridże THC są u nas mniej dostępne, wiele przypadków kwalifikuje się jako „ciężkie zapalenie płuc”, a część pacjentów niechętnie przyznaje się do inhalowania substancji innych niż nikotyna.

CO TAK NAPRAWDĘ WDYCHA UŻYTKOWNIK E-PAPIEROSA?

Aerozol powstający podczas wapowania nie jest zwykłą „parą wodną”. Tworzą go:

• glikol propylenowy i gliceryna,
• nikotyna — często w wysokich stężeniach soli nikotynowych
• a także setki aromatów chemicznych.

W produktach zawierających THC obecne są kannabinoidy, natomiast w nielegalnych kartridżach nierzadko znajduje się octan witaminy E. Podgrzewanie tych składników prowadzi do reakcji chemicznych, w wyniku których powstają toksyczne związki drażniące, aldehydy i cząstki stałe. To one trafiają głęboko do pęcherzyków płucnych, gdzie mogą inicjować uszkodzenie tkanek.

JAK DOCHODZI DO USZKODZENIA PŁUC?

Patofizjologia EVALI jest złożona i obejmuje kilka współzachodzących procesów. W pierwszym etapie dochodzi do toksycznego uszkodzenia nabłonka dróg oddechowych. Substancje chemiczne, zwłaszcza te podgrzewane do wysokich temperatur, uszkadzają komórki wyściełające pęcherzyki i oskrzeliki, zwiększają przepuszczalność bariery pęcherzykowo-włośniczkowej i zaburzają naturalne mechanizmy oczyszczania dróg oddechowych. Ten etap jest kluczowy, ponieważ otwiera drogę do gwałtownej reakcji zapalnej.

Uszkodzone pęcherzyki zaczynają wypełniać się płynem bogatym w białka i komórki zapalne. Radiologicznie tworzy to charakterystyczne obszary tzw. „mlecznej szyby”. Gromadzący się wysięk utrudnia wymianę gazową, prowadząc do niedotlenienia. Równocześnie substancje oleiste, takie jak octan witaminy E, mogą zakłócać funkcję surfaktantu — cienkiej warstwy odpowiedzialnej za elastyczność i stabilność pęcherzyków. Gdy surfaktant działa nieprawidłowo, pęcherzyki zapadają się przy wydechu, co jeszcze bardziej pogarsza stan chorego.

W płucach pojawia się intensywny stan zapalny. Makrofagi, które powinny usuwać zanieczyszczenia, wypełniają się lipidami, co stanowi charakterystyczny obraz EVALI. W cięższych przypadkach dochodzi do masywnego obrzęku płuc i tworzenia błon hialinowych, czyli zmian przypominających klasyczny zespół ostrej niewydolności oddechowej (ARDS). W tomografii widoczne są rozlane obszary zacienień, czasem z towarzyszącymi konsolidacjami. Zmiany z reguły cofają się po odpowiednim leczeniu, ale u części pacjentów mogą pozostawić drobne ślady włóknienia.

Odzyskanie pełnej sprawności oddechowej jest możliwe, zwłaszcza jeśli chorobę rozpozna się wcześnie i natychmiast przerwie wapowanie. Jednak przypadki ciężkie lub długotrwale nierozpoznane mogą prowadzić do trwałych zaburzeń restrykcyjnych, długotrwałej duszności czy konieczności rehabilitacji oddechowej.

JAK ROZPOZNAJE SIĘ EVALI?

Diagnoza opiera się na połączeniu trzech elementów: obecności typowych objawów, stwierdzenia korzystania z e-papierosów w ostatnich 90 dniach oraz wykluczenia innych przyczyn, głównie infekcyjnych. Nie istnieje jedno „testowe” badanie potwierdzające EVALI. Niezbędna jest tomografia komputerowa klatki piersiowej, badania laboratoryjne, a w trudniejszych przypadkach także bronchoskopia. Dopiero zestawienie wyników pozwala lekarzowi postawić rozpoznanie.

Typowe objawy obejmują:

• duszność,
• kaszel,
• ból w klatce piersiowej,
• gorączkę,
• złe samopoczucie,
• poty,
• nudności,
• wymioty,
• biegunkę,
• szybkie pogarszanie tolerancji wysiłku.

EVALI bywa początkowo mylone z grypą, COVID-19 czy zapaleniem płuc, jednak brak wykrywalnego patogenu oraz charakterystyczne zmiany w obrazowaniu pomagają postawić właściwe rozpoznanie.

LECZENIE — OD ODSTAWIENIA E-PAPIEROSÓW PO INTENSYWNĄ TERAPIĘ

Podstawowym i najważniejszym elementem leczenia jest natychmiastowe zaprzestanie wapowania. W większości przypadków stosuje się tlenoterapię i ogólnoustrojowe kortykosteroidy, które znacząco łagodzą stan zapalny. Do momentu wykluczenia infekcji pacjent otrzymuje także antybiotyki. U wielu osób poprawa pojawia się szybko, ale w ciężkich przypadkach konieczna może być hospitalizacja w oddziale intensywnej terapii oraz stosowanie wentylacji mechanicznej. Po ustąpieniu ostrej fazy choroby część pacjentów wymaga rehabilitacji oddechowej.

SKUTKI DŁUGOTERMINOWE

Mimo że wiele osób wraca do pełnej aktywności, u części pacjentów obserwuje się długotrwałą duszność, obniżoną tolerancję wysiłku czy zaburzenia w spirometrii i DLCO. Niektórzy stają się bardziej podatni na infekcje. Długofalowe konsekwencje EVALI są nadal badane, ponieważ od pierwszej fali zachorowań minęło zbyt mało czasu, aby poznać wszystkie możliwe skutki.

WNIOSKI

E-papierosy nie są produktami bezpiecznymi i mogą wywołać ciężkie uszkodzenia płuc, nawet u ludzi młodych i wcześniej zdrowych. Szczególnie ryzykowne są produkty pochodzące z nielegalnych źródeł, zwłaszcza zawierające THC. EVALI to poważna choroba wywołana inhalacją toksycznych substancji znajdujących się w aerozolu e-papierosów. Uszkodzenia płuc wynikają z połączenia toksycznego działania chemikaliów, zaburzeń funkcji surfaktantu i silnej reakcji zapalnej.

Najwięcej przypadków opisano w USA, ale problem dotyczy również Polski. Najskuteczniejszą formą profilaktyki jest całkowite unikanie wapowania oraz edukacja użytkowników — szczególnie najmłodszych — o realnych zagrożeniach płynących z inhalowania chemicznych mieszanin.

Uwaga,
informacje zawarte w tym artykule mają charakter ogólny i edukacyjny. Nie stanowią one porady medycznej i nie mogą zastąpić konsultacji z lekarzem lub innym specjalistą medycznym. W przypadku jakichkolwiek pytań dotyczących stanu zdrowia, zawsze należy skonsultować się z wykwalifikowanym pracownikiem służby zdrowia.