Nerki - stacja filtrująca organizmu

Nerki są niezwykle istotnymi organami w organizmie człowieka, pełnią ważną rolę w kontrolowaniu poziomu płynów w ciele oraz oczyszczaniu krwi z substancji szkodliwych. Dlatego kluczowe jest, aby znać przyczyny i symptomy zaburzeń ich funkcjonowania, by móc szybko zdiagnozować i podjąć odpowiednie leczenie. W przeciwnym przypadku istnieje ryzyko nieodwracalnych ich uszkodzeń.

Nerki to niewielkie organy, jedne z najważniejszych narządów w organizmie człowieka. Ich waga u ludzi dorosłych zależy od płci i masy ciała i może wynosić od 35 do 175 gramów, a średnia długość zwykle oscyluje wokół 11 cm. Pełnią wiele ważnych funkcji, a ich podstawowym zadaniem jest oczyszczanie krwi z toksyn i innych zbędnych produktów przemiany materii. Nerki są położone z tyłu jamy brzusznej, po obu stronach kręgosłupa. Mają kształt zbliżony do ziarna fasoli i wielkość zbliżoną do pięści.

FUNKCJE I BUDOWA NEREK

Podstawowym elementem strukturalnym nerek są nefrony, których ilość w każdej nerce waha się w granicach 1-1,5 miliona sztuk w zależności od osobnika. Budowa i unaczynienie nerek wynikają z ich podstawowej funkcji, jaką jest produkcja moczu. Wraz z moczem z organizmu usuwanych jest wiele związków chemicznych, takich jak kwas moczowy, mocznik, metabolity leków i inne substancje chemiczne, mogące mieć toksyczny wpływ na inne tkanki organizmu. Ponadto nerki biorą udział w regulacji gospodarki wodno-elektrolitowej oraz kwasowo-zasadowej organizmu.

W organizmie człowieka krąży około 4-6 litrów krwi, w zależności od masy ciała. Krew dopływa do nerek tętnicą nerkową i powraca do krwiobiegu za pośrednictwem żyły nerkowej. Każdej doby, dzięki milionom nefronów, które składają się z filtrów zwanych kłębuszkami nerkowymi, oczyszczanych jest około 1500 litrów krwi i wydalane około 1,5 litra moczu. Proces filtracji i resorpcji zachodzi około 300 razy dziennie w nerkach. Nefrony oddzielają wodę, sole mineralne oraz zanieczyszczenia z krwi, pozostawiając krwinki i białka. Przefiltrowany i rozrzedzony mocz pierwotny jest transportowany do kanalika proksymalnego i dystalnego, gdzie część składników ulega wchłanianiu zwrotnemu, czyli do krwi powracają wartościowe substancje, takie jak fosfor, magnez, glukoza, sód czy wapń, oraz woda, która jest niezbędna do życia. Poprzez wydalanie jonów różnych pierwiastków nerki regulują ich stężenie we krwi. Ważne jest, aby ilość tych związków była utrzymywana w bardzo ścisłych przedziałach wartości, ponieważ nawet niewielkie wahania mogą prowadzić do zaburzeń. Produkcja moczu pośrednio wpływa również na ciśnienie krwi. Nadmiar wody obecnej w organizmie jest sprawnie usuwany na zewnątrz, co prowadzi do zmniejszenia objętości krwi krążącej w układzie krwionośnym i obniżenia ciśnienia tętniczego. W przypadku odwodnienia objętość wydalanego moczu ulega znacznemu obniżeniu, a mocz staje się bardziej zagęszczony, co pozwala na oszczędzanie wody.

Nerki pełnią także funkcję wewnątrzwydzielniczą poprzez produkcję niektórych hormonów, takich jak renina i erytropoetyna (EPO). Renina jest pierwszym elementem hormonalnego układu renina-angiotensyna-aldosteron (RAA), który jest jednym z najważniejszych regulatorów odpowiedzialnych za utrzymywanie właściwej objętości krwi krążącej w organizmie oraz zapewnienie prawidłowych stężeń jonów sodu i potasu. EPO wpływa na komórki krwiotwórcze w szpiku, pobudzając je do intensywniejszej produkcji erytrocytów, które są odpowiedzialne za transport tlenu we krwi. Niedobór EPO może prowadzić do niedokrwistości (anemii). W nerkach zachodzi także przekształcenie nieaktywnej formy witaminy D3 do postaci aktywnej, która wpływa na tkanki organizmu, przede wszystkim na układ kostny. W ten sposób nerki odgrywają kluczową rolę w utrzymaniu homeostazy organizmu.

JAK CHORUJĄ NERKI?

Choroby nerek stanowią liczna grupę chorób, których objawy mogą przybierać bardzo zróżnicowany obraz kliniczny. Wiele z tych chorób wiąże się z ryzykiem wystąpienia ciężkich powikłań, które stanowią zagrożenie dla zdrowia i życia pacjenta, zarówno w postaci ostrej, gdzie objawy pojawiają się nagle z dużym nasileniem, jak i w postaci przewlekłej. Schorzenia te często rozwijają się bezobjawowo przez wiele lat. Zaburzenia pracy nerek mogą być zarówno skutkiem, jak i przyczyną innych chorób współwystępujących w organizmie danej osoby. Mogą wynikać zarówno z nieprawidłowego funkcjonowania samego organizmu, jak i z zainfekowania go przez obce patogeny, np. bakterie chorobotwórcze. Istnieje także liczna grupa wrodzonych chorób nerek, które najczęściej wykrywane są na bardzo wczesnych etapach życia i zazwyczaj są konsekwencją nieprawidłowej budowy anatomicznej tych narządów.

Objawy nieprawidłowej pracy nerek często są trudne do zauważenia, zwłaszcza w przypadku chorób przewlekłych. Ich postać i nasilenie zależą od stopnia zaawansowania choroby, jej przyczyny oraz choroby podstawowej. Pierwszym sygnałem do niepokoju, powinno być zaobserwowanie u siebie któregoś z następujących objawów:

• Zmiany w kolorze moczu (ciemny lub czerwony), co zwykle wskazuje na obecność w nim substancji lub komórek w ilościach, które w normalnych warunkach tam nie występują, takich jak bilirubina lub erytrocyty
• Pienienie się moczu, co świadczy o obecności białka w moczu
• Zmiany w ilości oddawanego moczu (zmniejszenie, zwiększenie lub bezmocz)
• Ból lub pieczenie podczas oddawania moczu
• Silny ból w okolicy nerek, promieniujący do pachwiny
• Gorączka
• Częste potrzeby oddawania moczu lub wzmożone parcie na mocz
• Konieczność częstego oddawania moczu w nocy
• Objawy skórne, takie jak świąd skóry, który może wskazywać na nieprawidłowe wydalanie mocznika przez nerki gromadzącego się w tkankach skórnych
• Opuchlizna w różnych częściach ciała, zwłaszcza kończyn dolnych
• Ogólne osłabienie

CHOROBY NEREK

Choroby nerek prowadzące do ich niewydolności mogą mieć różne mechanizmy, a objawy kliniczne pacjentów także się od siebie różnią. Dlatego stosuje się podział na ostre uszkodzenie nerek (AKI) i przewlekłą chorobę nerek (PChN/CKD).

AKI może wynikać z przyczyn przednerkowych, nerkowych lub zanerkowych. Przeważnie jest to spowodowane upośledzeniem dopływu krwi do nerek, np. w przypadku zawału nerek lub poważnych zaburzeń ogólnoustrojowych organizmu. Może także wynikać z toksycznego uszkodzenia komórek nerkowych lub kłębuszkowego zapalenia nerek. AKI zanerkowe jest zazwyczaj wynikiem niedrożności dróg odprowadzających mocz do pęcherza moczowego.

PChN rozwija się zwykle przez wiele lat. Jedną z przyczyn może być niekontrolowana cukrzyca, co prowadzi do nieodwracalnego uszkodzenia naczyń krwionośnych kłębuszków nerkowych i wzrostu ich przepuszczalności.

Odrębną jednostką chorobową jest rak nerki, który stanowi około 2-3% wszystkich nowotworów złośliwych. Rokowanie zależy od stadium choroby i rodzaju leczenia. Rak nerki może pozostawać bezobjawowy przez długi czas, więc ważne jest dbanie o swoje zdrowie, unikanie czynników ryzyka i szybkie diagnozowanie objawów sugerujących rozwój patologii nerek.

Choroby nerek mogą objawiać się na wiele sposobów, takich jak ból, problemy z oddawaniem moczu, a także inne symptomy. Zważywszy na to, że zaburzenia pracy nerek mogą być wywołane przez różne czynniki i wpłynąć na cały organizm, konieczne jest zadbanie o ich zdrowie i znajomość najczęstszych objawów chorób nerek. Do najczęściej spotykanych jednostek chorobowych należą:

1. KAMICA NERKOWA

Do jednych z częściej występujących chorób nerek u osób dorosłych należy kamica nerkowa, która rozwija się w wyniku nieprawidłowych stężeń określonych substancji we krwi, a co za tym idzie także w moczu produkowanym poprzez filtrację przez nerki. Nadmiar tych substancji odkłada się tworząc kamienie, które są odpowiedzialne za silne dolegliwości bólowe.

2. PRZEWLEKŁA NIEWYDOLNOŚĆ NEREK

Uszkodzenia nerek mogą też wystąpić wskutek przewlekłej, źle leczonej cukrzycy, gdzie zbyt wysokie poziomy glukozy we krwi prowadzą do uszkodzenia niewielkich naczyń krwionośnych nerki i rozwoju nefropatii cukrzycowej. W konsekwencji może dojść do całkowitej niewydolności nerek. Podobna sytuacja ma miejsce podczas przewlekłego, nieleczonego nadciśnienia tętniczego. Do innych czynników, które znacząco zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia przewlekłej niewydolności nerek należą także: otyłość, obciążenia genetyczne, palenie tytoniu oraz wiek powyżej 50. Lat.

3. KŁĘBUSZKOWE ZAPALENIE NEREK

Ten rodzaj zapalenia nerek jest reakcją organizmu na zakażenia bakteryjne lub wirusowe. Często występuje po infekcjach gardła lub skóry i najczęściej wywoływane jest przez paciorkowce, gronkowce, wirusa ospy wietrznej, meningokoki i pneumokoki. Choroba polega na gromadzeniu się antygenów bakteryjnych w drobnych naczyniach kłębuszków nerkowych, co prowadzi do reakcji immunologicznych i stanu zapalnego. Zapalenie to może przebiegać bezobjawowo i samoistnie ustępować, ale czasami jego stan się pogarsza i pojawiają się ból, złe samopoczucie, utrudnione oddawanie moczu oraz sporadycznie gorączka. W takim przypadku konieczne jest zastosowanie leczenia farmakologicznego.

4. WODONERCZE

Wodonercze to choroba, która powstaje na skutek nagromadzenia się moczu w nerce, wynikającego z utrudnionego odpływu. Wśród objawów mogą wystąpić brak łaknienia, biegunka, wzdęcia, mdłości, wymioty oraz gorączka, jednak w większości przypadków choroba przebiega bezobjawowo. U dorosłych może pojawić się dodatkowo tępy ból w okolicy lędźwiowej.

5. TORBIELE NEREK

Torbiel nerki to płynowa przestrzeń zlokalizowana w miąższu nerek. Szacuje się, że torbiele nerek występują u około 30% dorosłych, a zachorowalność wzrasta wraz z wiekiem. Wielkość torbieli wynosi od kilku milimetrów do kilkunastu centymetrów, a najczęściej występuje pojedyncza torbiel nerki. Zazwyczaj diagnozuje się ją przypadkowo. Zazwyczaj torbiele nie wymagają leczenia, a jedynie regularnej kontroli. Jeśli jednak torbiel powoduje uciążliwe objawy, wykonywany jest zabieg usunięcia lub opróżnienia jej zawartości.

6. ZAPALENIE NEREK

Zapalenie nerek często bywa powikłaniem zapalenia dolnej części układu moczowego, np. pęcherza, które jest dość powszechną chorobą wśród kobiet. Nie należy zapominać o chorobach nowotworowych nerek, które mogą przybierać zarówno postać złośliwą (skłonną do wytwarzania przerzutów do innych organów i tkanek), jak i łagodną (ograniczoną tylko do guza w obrębie nerki).

JAK DIAGNOZUJE SIĘ NERKI?

Nerki, mimo pełnienia tak ważnych funkcji, są często zaniedbywanym narządem. Wciąż brakuje nam świadomości na temat odpowiedniej profilaktyki, która jest niezbędna, ponieważ większość chorób dotykająca nerki przebiega bezobjawowo. Niestety, pacjenci często udają się do lekarza zbyt późno, gdy już występują poważne problemy z funkcjonowaniem, mające znaczny wpływ na pracę innych organów.

Szacuje się, że przewlekła choroba nerek (PChN) dotyka jedną na dziesięć osób na świecie, a w Polsce problem ten może dotyczyć około 4 milionów ludzi. Z powodu braku objawów wielu ludzi nie zdaje sobie sprawy z obecności choroby. Dlatego bardzo ważne jest regularne wykonywanie badań kontrolnych, a w przypadku istnienia chorób przewlekłych takich, jak cukrzyca, nadciśnienie tętnicze oraz otyłość, przynajmniej raz w roku.

1. BADANIA LABORATORYJNE

W diagnostyce chorób nerek podstawową rolę odgrywają badania laboratoryjne:

• Badanie ogólne moczu - pozwala na ocenę ilościową i jakościową elementów morfotycznych (np. leukocytów, erytrocytów), stężenia związków wydalanych przez nerki, a także na uwzględnienie cech fizycznych moczu (np. barwy, pH, przejrzystości)
• Kreatynina – na jej podstawie obliczany jest wskaźnik przesączania kłębuszkowego GFR, określający poziom czynności wydalniczych nerek i jest zależny od wieku oraz płci
• Poziom kwasu moczowego - pomaga w ocenie funkcji wydalniczej nerek, w diagnozowaniu dny moczanowej, czy różnicowaniu przyczyn kamicy moczowej
• Morfologia krwi - pozwala na wykrycie niedokrwistości – jednego z powikłań przewlekłych chorób nerek
• Wskaźnik ACR (albumina/kreatynina w moczu) oraz albumina w dobowej zbiórce moczu (DZM) pozwalają na wczesne wykrycie uszkodzenia bariery filtracyjnej nerek
• Dodatkowo, przydatne mogą okazać się także inne parametry, takie jak stężenie sodu, potasu, fosforu nieorganincznego i wapnia - służą one ocenie czynności nerek oraz wykrywaniu powikłań przewlekłych chorób nerek

2. BADANIA OBRAZOWE

Badania obrazowe stanowią uzupełnienie badań laboratoryjnych w diagnostyce chorób nerek. Jedną z metod obrazowych jest ultrasonografia, która umożliwia ocenę morfologii i wielkości nerek oraz wykrycie zmian takich jak guzy, torbiele czy kamienie. Metoda ta jest bardzo czuła i pozwala na wykrycie nawet niewielkich zmian. Ponadto, umożliwia różnicowanie mas litych i torbielowatych.

W przypadku torbieli krwotocznych, USG może nie dać pełnego rozróżnienia między zmianami łagodnymi, a złośliwymi. W takich sytuacjach konieczne jest wykonanie badania z oceną przepływu w naczyniach nerkowych, czyli USG z funkcją Dopplera. Metoda ta jest wykorzystywana w przypadku wykonywania biopsji lub zakładania przetoki moczowej. Do dokładniejszej charakterystyki mas w nerce stosuje się tomografię komputerową TK  lub rezonans magnetyczny MRI.

Oprócz zmian w nerkach, mogą wystąpić także zmiany w naczyniach nerkowych prowadzące do niewydolności narządu. Do ich rozpoznania stosuje się takie badania jak angiografię MRI, które jest uważane za najlepszą metodę nieinwazyjnego obrazowania tętnic nerkowych i ich odgałęzień. Inną alternatywą jest angiografia TK, która pozwala na wykrycie zwapniałych blaszek miażdżycowych. Kamicę nerkową, czyli jedno z najczęstszych schorzeń nerek diagnozuje się wykonując przede wszystkim USG jamy brzusznej oraz niskodawkową tomografię komputerową.

JAK ZADBAĆ O NERKI?

Dbanie o nerki jest równoznaczne z prowadzeniem zdrowego trybu życia. Prawidłowe funkcjonowanie narządów jest ściśle powiązane z produktami, które spożywamy, i nawykami, które powtarzamy każdego dnia. Należy unikać używek, takich jak palenie papierosów, oraz ograniczyć spożycie soli i cukru. Aby zadbać o zdrowe nerki, ważne jest przyjmowanie dużej ilości płynów (przynajmniej 2-3 litry dziennie), najlepiej czystej wody. Odwodnienie organizmu, spowodowane przez biegunki, wymioty, a nawet picie małych ilości płynów, jest sporym obciążeniem dla nerek, które w takich sytuacjach muszą pracować ciężej, aby spełnić swoje funkcje filtracyjne. Woda pomaga wypłukać z organizmu sole i  fosforany i nie dopuścić do odkładania się gęstych złogów w drogach moczowych. To, co jemy, ma duży wpływ na pracę nerek. W naszej diecie powinny znaleźć się natomiast warzywa i owoce, które stymulują pracę nerek i działają moczopędnie, takie jak seler, koperek, pietruszka, bakłażan, pomidory, truskawki, poziomki, gruszki, żurawina i arbuz. Niektóre zioła, takie jak liść brzozy, korzeń pietruszki i ziela skrzypu, również działają moczopędnie.

Eliminacja wielu czynników może przyczynić się do zmniejszenia ryzyka rozwoju infekcji i uszkodzenia nerek oraz pozwolić cieszyć się zdrowymi nerkami na dłużej. Szkodliwe działanie wykazują leki i suplementy stosowane bez konsultacji z lekarzem, w szczególności niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ), antybiotyki i środki przeciwgrzybicze. Większość leków przeciwbólowych, takich jak ketonal, ibuprofen i naproxen, jest toksyczna i przyjmowana w nadmiarze zaburza pracę nerek. Należy zwrócić uwagę na kontrasty podawane podczas rezonansu magnetycznego oraz lit stosowany w leczeniu depresji, które również mogą uszkadzać nerki.